Racisme bijt

Zaterdagnamiddag, Antwerpen centrum. Een man wandelt met zijn hond voorbij drie tieners. Als de hond dichterbij komt, springt één van de meisjes op. Ze maakt een huppelpasje en gilt. Haar vriendin stelt haar gerust: “ge moet daar geen schrik van hebben, die doet niks”. Op dat moment kruis ik de man. Hij mompelt net hoorbaar “bruine schijtwijven”.

Leswissel in een secundaire school. De OKAN klas loopt door de gang. Een leerling van een andere klas roept “verkrachters” richting de OKAN klas. Enkele OKAN leerlingen voelen het verwijt, maar begrijpen niet wat er gezegd wordt. “Verkrachter” staat niet meteen in de top 10 van woorden die je als nieuwkomer leert.  “Waarom roep jij dat?” vraagt de leerkracht aan de leerling. Ze repliceert “dat ze op het nieuws wel gehoord heeft wat er in Keulen is gebeurd met Nieuwjaar”.

Een vrijdagavond in Vilvoorde. De chauffeur van een bestelwagen doet een bruusk manoeuvre achteruit. Hij mist op het nippertje een fietser. Als de dame in kwestie voorbij fietst, roept ze luidkeels “zwarte aap”.

Racisme bestaat. Is dit wel racisme? Wat als ik mild  probeer te zijn voor de uitspraken in bovenstaande situaties? De dame op de fiets was misschien zo hard geschrokken (het scheelde echt geen haar) dat ze niet anders kon dan … roepen wat het eerst in haar opkwam? De leerling pubert misschien door wild om zich heen te schoppen. Generaliseren maakt de wereld behapbaar als je op zoek bent naar jezelf. En de man met de hond… tja… zijn gevel is misschien net beklad door… euh…. bruine …. euh… meneren? Het zijn geen excuses. Hoogstens verklaringen.

Ik wil mild proberen zijn. Uitspraken in hun context plaatsen. Mensen het voordeel van de twijfel geven. En toch. Ik beeld mij in dat ik de verkrachter, de zwarte aap of het bruine schijtwijf ben. Ik kan het mij niet inbeelden. Een heel klein beetje misschien. Ik ben wel eens uitgemaakt voor “sale Flamand”. Valt dat te vergelijken?

Racisme bestaat. Overal. Ook in onderwijs. Ik vermoed dat tientallen, honderden leerlingen wekelijks een lading racistisch getinte uitspraken over zich heen krijgen. Sluipend of in their face. Van leeftijdsgenoten én van volwassenen.  Kwetsend bedoeld of uit onwetendheid, zonder slechte intentie. Wat is de impact daarvan? Het moet bijten. Een knauw geven aan je zelfbeeld. Toch?

Ik ben niet naïef. Ik weet dat sommige leerlingen hun leerkracht uitmaken voor racist omdat die te veel huiswerk geeft. Ze floepen het eruit. Uit onmacht of onkunde. Om stoer te doen. Omdat ze beseffen dat het die leraar wellicht – heel even – zal raken. En zo mikken ze op minder huiswerk. En ja, het raakt. Omdat 99,9% van de leraren geen racist wilt zijn.  Omdat ze hun voorbeeldfunctie en maatschappelijk engagement ter harte nemen.

Ik ben niet naïef. Ik besef dat racisme ook onder leerlingen bij momenten welig tiert. Van zwart, naar blank, naar bruin, en omgekeerd. Ook in sommige OKAN klassen, dat wil ik mogen zeggen. Al wil ik ook meteen kwijt dat het je maar zal overkomen, op de schoolbanken naast iemand die in je thuisland als de vijand wordt gezien. Daar zit je dan, gevlucht van een een thuis in oorlog en nu naast elkaar in de klas.

Ik ben niet naïef. Ik ben ook niet pessimistisch, integendeel. Ik heb het genoegen om ze te ontmoeten. Die leraren die zorgvuldig hun woorden kiezen. Net omdat ze beseffen welke kracht taal in zich heeft om bruggen te slaan. Om te verbinden in plaats van te verwijten.  Die leraren die zich ontzettend wijs tonen door zich te beheersen, ook als het erg lastig wordt. Omdat ze weten dat (verbaal) geweld alleen maar geweld uitlokt. Dat subtiele minachting of kwetsende opmerkingen aan het zelfbeeld knagen, en dat hoge verwachtingen en dialoog (elke keer opnieuw) kansen bieden. Die leraren die de collega erop aanspreekt als die zegt dat “de Turken toch zeker luier zijn dan de Belgen op school”.  Chapeau.

Tegelijk zie ik zovelen worstelen. Want hoe reageer je als de ene leerling de andere uitmaakt voor vuile makak of stinkende neger? Als pesten een extra laag krijg, die je met gezond verstand alleen maar racistisch kan noemen. Wat doe je als je zelf vaker en evidenter lastig leerling-gedrag eenzijdig verklaart op basis van geloof of etnie?

Racisme is een groot woord. Het is nogal wat, iemand beschuldigen van racisme. Ik kan mij niet herinneren dat ik dat ooit openlijk heb gedaan.  Laat staan dat je jezelf racist noemt. Dat is, in onderwijs net als op de meeste andere plekken, not done. Het gaat mij niet om de juridische discussie over wat nu precies racisme is (en wat niet). Het gaat voor mij over vooroordelen die op de loer liggen. Evengoed bij mezelf. Mechanismen die – vaak onopzettelijk – hele groepen achterstellen. Handboeken die laten uitschijnen dat sommige bevolkingsgroepen in de Middeleeuwen leven. Talen die we wel exotisch vinden, maar toch niet zo waardevol om te kennen. Denigrerende uitspraken over wie gelooft.

Ik zie vele kinderen, jongeren én volwassenen zoeken, samen met mij. Hoe gaan wij met elkaar om? Wat is nog ok, en wat niet meer? Ik zie ook schone voorbeelden van hoe dat zoeken verbindend werkt. Zonder heilige oplossingen, wel met deugddoend resultaat.

Dezelfde zaterdagnamiddag, Antwerpen centrum. Ik loop verder richting station, en vraag mij af of ik dat wel goed heb gehoord, dat van die “bruine schijtwijven”. Op de trein komt een zwarte conducteur de biljetten controleren. De man schuin tegenover spreekt hem toe: “wat fijn dat u zo goed Nederlands spreekt”. De conducteur glimlacht onwennig. En ik denk: is dit racisme?

Saskia Vandeputte – saskia@schoolmakers.be