A fool with a tool? Over (on)zin van scans bij procesbegeleiding in het onderwijs

16 mei 2022

Toen Schoolmakers in 2014 het licht zag, hadden we geen enkele zelfgemaakte tool. Intussen zijn er de DigiKapitaalScan en de Leiderschapstool (360° feedback). Die tools geven ons als procesbegeleiders in onderwijs inzicht in de beginsituatie van een school of schoolleider. Het is vaak een opstap naar een waardevol verandertraject waarin leren & ontwikkelen centraal staat.

“Vanuit een doorgedreven procesmatige benadering wordt soms met enige argwaan gekeken naar de sterke roep om allerhande checklists, instrumenten of toolkits ter ondersteuning van een verandertraject – de vragenlijst om de veranderbereidheid te meten, het 360° instrument om de eigen blinde vlekken inzake leiderschap bloot te leggen,… “.

Ludo Keunen & Lieve Wens in hun artikel ‘procesadvisering in veranderprocessen’ *.

A cry for tools is a need for skills en A tool with a fool, is still a fool zijn slogans die deze kritiek goed samenvatten. De hang naar stappenplannen, hands-on materiaal en tips-and-tricks om de gouden les te geven of het verandertraject by the book te lopen, klinkt ook luid in onderwijsland. We hebben die vraag altijd tegelijkertijd legitiem en ‘leeg’ gevonden. Net daarom willen we niet aan voorbijgaan.

Het is soms wat bon ton onder proces- of veranderkundigen om het gebruik van generieke instrumenten, tests of tools af te schieten. Natuurlijk zijn de valkuilen reëel. Neem er de Flair bij, of pakweg Psychologies Magazine, vul zo’n zelftestje in en voel even hoe zo’n zelfbeoordeling mogelijk kant noch wal raakt, noch je vermogen tot diepgaande zelfreflectie aanscherpt (wat in mijn gevoel de bedoeling zou kunnen zijn). Meestal zijn dat deterministische categoriseringen die je eerder doen verstarren (Zo ben ik dan!) dan dat ze je uitnodigen of uitdagen tot wezenlijke zelfontplooiing. Waarmee we niet (!!!) gezegd hebben dat de kwaliteit van de meeste scans voor teamontwikkeling, feedbacktools, leiderschapsscreenings of persoonlijkheidstesten op Flair-niveau staat. Laat staan dat we die magazines tekort willen doen. We lezen niks liever aan het zwembad (guilty pleasure). En geef toe: het is ook gewoon plezant en lekker makkelijk om te weten of je type A, B of C of groen, rood of blauw bent. Eventjes de complexiteit van deze wereld reduceren tot een letter of een kleur betekent nog niet per se dat je je vermogen tot omgaan met ambivalentie, ambiguïteit of onvoorspelbaarheid verliest. Halleluja.

Toch blijft – ondanks het kwaliteitsverschil – de kritiek op instrumenten in welke vorm dan ook in essentie hetzelfde: zo’n instrument doet de realiteit – en daarmee ook onze procesbegeleiding- tekort. Het is té instrumenteel, te veel éénrichtingsverkeer en het positioneert de procesbegeleider te veel als expert, en te weinig als niet-wetende facilitator van het veranderproces in kwestie, hij/zij die op maat werkt en met gevoeligheid voor wat zich aandient, inspeelt op wat zich daar en dan ‘toont’ als nodig.

We pleiten voor nuance en pragmatiek bij deze puriteinse visie. En vooral voor het vermogen van een procesbegeleider (in onderwijs) om wijs aan verandering te werken met álles wat voorhanden is (instrumenten én ervaring), en om relatie op te bouwen. Een aantal jaren geleden heb ik voor het eerst een tool gebruikt als visitekaartje om de deur van een school te openen: de Diversiteitsscreening van het Steunpunt Diversiteit & Leren. De meest waardevolle feedback die ik toen van de opdrachtgever (een stedelijke onderwijsflankerende dienst) kreeg, was dat ik een grote procesgevoeligheid aan de dag had gelegd bij de besprekingen van de resultaten van de screening. Lang heb ik dat evident gevonden, in die zin dat ik er niet bij stil stond. Tot nu. Nu besef ik dat ik – in de beperkte tijd die ik had – relatie probeerde te leggen met de school, in concreto met de mensen rond de tafel. Meet the clients where they are wordt makkelijker als je dankzij zo’n instrument inzicht hebt in waar de school staat. Aanvoelen met wie je werkt, is de helft van het werk. Daarnaast is ook jezelf als begeleider kennen, onontbeerlijk. Kortom: de procesbegeleider heeft hier vooral (innerlijk) werk te doen. Een instrument op zich is een lege doos.

Instrumenten verlagen de drempel en maken ons métier van procesbegeleider behapbaar en minder hoogdravend. Ze geven houvast om te navigeren in omgevingen waar een persoonsgerichte/persoonlijke, groepsdynamische of ‘onder de waterlijn’ benadering vooralsnog (!) te veel ongemak of ergernis opwekt om productief te zijn. Meer nog: in het beste geval bieden ze een inrijpoort om op basis van de voorliggende gegevens ‘onder die waterlijn’ te duiken. We houden graag een pleidooi om instrumenten in te zetten voor wat ze zijn: niet meer en niet minder dan een manier om valide informatie te verkrijgen die kan helpen om onderbouwde keuzes te maken en de gedragenheid voor beslissingen te versterken. Op die manier kan een instrument dienend zijn om mensen verantwoordelijkheid te laten nemen rond een verandervraagstuk.

We hanteren vijf vuistregels voor het gebruik van tools:

• [ ] De tool is onderbouwd. Naast professionele intuïtie is er ook een wetenschappelijke bodem.
• [ ] De tool leent zich tot het bouwen aan een effectieve en aangename werkrelatie met de school die de tool inzet. Met andere woorden: de tool kent geen deterministische categorieën (‘En daarmee is de kous af.’): er is ruimte voor invulling en nuance. Die gelaagdheid krijg je door middel van dialoog over (de resultaten van) de tool, met de juiste mensen rond de tafel.
• [ ] Ik hanteer de tool vanuit een ontwikkelingsgerichte benadering van verandering.
• [ ] De tool staat niet op zich. Er is een ‘voor’ en een ‘na’ die de tool inbedt in een groter geheel, in een waarom en waartoe.
• [ ] Ik gebruik de tool zoals en waarvoor hij bedoeld is. Ik vermijd oneigenlijk gebruik of het vermassacreren van de tool tot een afgekookte versie ervan.

In theorie zijn theorie en praktijk hetzelfde, in de praktijk is de theorie anders. Wat instrumenten vermogen, is de complexiteit van de werkelijkheid in taal, cijfers, tabellen, kleuren, grafieken, letters, … gieten. Dat is tricky business. Net daarom vraagt het werken met tools een grote zorgvuldigheid, en een sterke ethische code. Want voor je het goed en wel door hebt, kom je met simpele oplossingen. Die werken niet, omdat er in geen enkel veranderproces eenduidige oorzaak-gevolg verbanden aan de orde zijn. Een tool kan helpen om enkele handvatten te genereren. Maar in een complex kluwen van elkaar beïnvloedende factoren bestaat dé oplossing niet. Wie dat beweert, verkoopt lucht.

Benieuwd naar de tools van Schoolmakers?

Ga hier aan de slag met de DigiKapitaalScan.

Lees hier over de Leiderschapstool – 360° feedback.

---

*De Weerdt, S., Dewulf, A. & Hovelynck, J. (Red.) (2007). Relationeel organiseren. Samen leren en werken in en tussen organisaties. Leuven: LannooCampus.