Uitpakken met zomerscholen als vaccin tegen corona-achterstand. Hoe haalbaar en realistisch is dat?

24 augustus 2020

Met corona-maatregelen die blijven inhakken op de onderwijstijd en het gebrek aan vooruitzichten voor juni, groeit de bezorgdheid voor een potentiële leerachterstand door het afstandsonderwijs (Kuhfeld & Tarawasa, 2020). Drie factoren kunnen leerlingen hinderen in het leren: (a) de thuiscontext van de leerling zoals de afwezigheid van ondersteuning, toegang tot het afstandsonderwijs en leeromgeving (Arnou, e.a., 2020), (b) individuele leerlingkenmerken zoals leer- of gedragsstoornissen, specifieke ondersteuningsnoden (kine, logo),  zelfsturend vermogen, motivatie en mentale weerbaarheid en (c)  praktijkvakken die niet (voldoende) van op afstand aangeleerd kunnen worden (#loodgieterachterdepc). Het zijn dus niet alleen kansarme kinderen en jongeren die hoogstwaarschijnlijk een leerachterstand hebben opgelopen. Een afstandsachterstand die voor veel leerlingen nog eens vergroot zal worden door het zomervakantie-effect. Kunnen zomerscholen hier soelaas bieden?

Zomerscholen, het woord zegt alles en niets tegelijk. Het containerbegrip duidt op onderwijs in de zomer – en dus vakantie – maar zegt niets over wat dat onderwijs dan inhoudt en waartoe dat zomeronderwijs dan leidt. De mogelijke invullingen zijn divers: van schools leren – en dus inhalen van niet bereikte leerdoelen – en voorbereiden op toelatingsproeven tot het ontwikkelen van academische vaardigheden zoals probleem oplossend denken. In Vlaanderen worden budgetten vrijgemaakt om met zomerscholen de door COVID19-opgelopen leerachterstand weg te werken of op zijn minst te verkleinen.

De corona-leerachterstand – als katalysator voor de zomerscholen – is het startpunt van een effectieve invulling van de Vlaamse zomerscholen. Om de schoolse achterstand van de leerlingen in kaart te brengen stellen we ons twee vragen: waarin heeft de leerling achterstand opgelopen (domein) en ten aanzien waarvan heeft de leerling achterstand opgelopen (vergelijking)? De reden waardoor de leerling achterstand heeft gelopen, doet er hier in se niet toe.

Leerlingen kunnen op twee schoolse domeinen achterstand oplopen, de algemeen vormende leerdoelen  enerzijds en de technische en beroepsgerichte leerdoelen  anderzijds. Achterstand benoemen vraagt ook om een vergelijking. Wie vergelijk je met wie of waarmee? Sommige leerlingen zullen een achterstand oplopen ten aanzien van klas- en jaargenoten of nog belangrijker ten aanzien van de prestaties die je van hen verwachtte in deze context (zichzelf) wat dus een vertraging is van het ontwikkelingspatroon dat ze zouden hebben doorgemaakt als ze wel naar school zouden gegaan zijn. De achterstand zit dan op individueel leerlingenniveau. Daarnaast kan je ook de prestaties van de klas vergelijken met de jaarplanning. Wanneer de niet bereikte leerdoelen voor de hele klas gelden, spreken we hier van achterstand op klasniveau.

Wanneer we deze beide vragen beantwoorden, ontstaan er vier grote groepen (zie ook figuur 1), waarbij leerlingen tot meerdere groepen kunnen behoren:

• Individuele leerlingen die achterstaan ten aanzien van klas- en jaargenoten of zichzelf voor algemene vakken.
• Individuele leerlingen die achterstaan ten aanzien van klas- en jaargenoten of zichzelf voor technische, creatieve en beroepsgerichte vakken.
• Klassen die niet alle essentiële doelen bereikt hebben voor algemene vakken
• Klassen die niet alle essentiële doelen bereikt hebben voor technische, creatieve en beroepsgerichte vakken.

De vraag hoe impactvol deze achterstand is voor de verdere (school)loopbaan van de leerlingen, rijst. In veel gevallen kunnen scholen de achterstand ongeacht welk domein of niveau compenseren met een aangepast programma voor volgende schooljaar, hetgeen veel scholen reeds plannen te doen. In veel gevallen, want er zijn helaas heel veel leerlingen ‘failliet’ gegaan. Wanneer we het echter wenselijk of prioritair vinden om aan het ontwikkelingsproces van sommige leerlingen een duw te geven, kunnen  we actie ondernemen. De zomervakantie veroorzaakt immers ook jaarlijks een leerverlies op vlak van wiskunde voor nagenoeg alle leerlingen en op vlak van begrijpend lezen vooral bij risicoleerlingen (Cooper, Nye, Charlton, Lindsay, & Greathouse, 1996), al zijn wetenschappers het er niet over eens hoe groot dat leerverlies dan wel is. De combinatie van zomervakantie met een daaraan voorafgegane lange periode van COVID-19-quarantaine leidt potentieel tot veel leerverlies.

In Figuur 1 geven we per groep een suggestie om de achterstand in  te lopen of ten minste niet te laten oplopen tijdens de zomervakantie. Klassenraden kunnen bij hun advies diverse suggesties doen van een bepaalde vakantiejob of zomerkamp tot educatieve activiteiten. In twee gevallen zien we zomerscholen als een waardige oplossing.

 

Figuur 1- Oplossingen voor het inlopen van impactrijke schoolse achterstand

Hefboom voor het leren

Realistische verwachtingen voor zomerscholen zijn een goed uitgangspunt. Om de doelen voor de zomerscholen te kiezen, stellen we twee leidende vragen centraal: welke doelen kunnen we bereiken met leerlingen en wat laat leerlingen leren op lange termijn? In de vernieuwde eindtermen staat basisgeletterdheid voor elke individuele leerling centraal. Geletterdheid is de toegangspoort tot verder leren: van begrijpend lezen en functioneel schrijven en  tot financiële, wiskundige en digitale geletterdheid. Elke leerling moet over de lat van basisgeletterdheid springen. Zomerscholen kunnen op zeker op geletterdheid inzetten om het verschil te maken. Automatisering is een ander doel dat centraal staat in de intellectuele ontwikkeling van jonge kinderen. Denk maar aan de tafels van vermenigvuldiging, getallen splitsen en elementaire spellingsregels. Tenslotte zal de gewenste zomerwinst voor een aantal leerlingen ook in de ontwikkeling van beroepscompetenties liggen. Wat er ook geleerd moet worden, zorg dat hetgeen leerlingen leren en hetgeen waarover de leerlingen leren zo waardevol is dat het voor hen de moeite en de tijd waard is (Meesterlezer, 2020).

Zomerscholen brengen meer op dan leerwinst. Ze zorgen ook voor sociale binding. Elke Vanhoof hamerde in de media reeds op het belang van sociaal contact en beweging om (opnieuw) de batterijen op te laden, om te herbronnen zodat we mentaal sterk staan om tegenslagen te kunnen opvangen. Die sociale binding is ook een sleutelfactor in de preventie tegen delinquent gedrag van maatschappelijk kwetsbare jongeren (Vettenburg, 2015).

In het ideale verhaal volstaat het om de zomerschoolpoort vrijblijvend open voor iedereen, van de leerling met achterstand tot de excellente excelleerder die er maar niet genoeg van krijgt. In het huidige verhaal moeten we focussen op het bereiken van risicoleerlingen. Het rapport van Uit De Marge vzw (2020) benoemt en illustreert de nood van kinderen en jongeren in (kans)armoede. Veel van deze kinderen en jongeren vallen uit en verliezen zo vaak ongewild de verbinding met de school. We moeten hen terug oppikken. Stem de communicatie en het aanbod zonder te stigmatiseren af op de doelgroep bij wie de afstandsachterstand nu al zorgwekkend groot is en/of bij wie de zomervakantie een groot leerverlies betekent. Een aanmeldpunt voor klassenraden, in samenspraak het CLB, en schoolexterne partnerorganisaties zoals welzijnsorganisaties, (para)medische diensten … is dan de eerste logische stap. Even logisch is het betrekken van ouders. Leerlingen die je anders al moeilijk naar school krijgt of die je momenteel niet bereikt, zullen niet zonder meer dagelijks naar de zomerschool komen. Transparant communiceren over de voordelen voor leerlingen én ouders met de leerlingen én de ouders, verbetert de aanwezigheid (Epstein, 2007). Een Amerikaans experiment  ging nog een stapje verder: ze deelden beloningen uit voor aanwezigheid op de zomerschool (Martorell, Miller, Santibañez, & Augustine, 2016). En met succes: Meer kinderen kwamen regelmatiger naar de zomerschool wanneer kinderen én ouders beloond werden. De kinderen kregen een cadeautje. Voor de ouders was dit een cadeaubon voor een grote supermarkt. Misschien kunnen we bonnen uitdelen om onze lokale handelaars te steunen?

Wit canvas

Hoe schools het allemaal ook klinkt, laten we het zomers laten voelen. De kinderuniversiteit, het boekenfestival, programmeerstages, kookkampen … hebben iets gemeen: ze spelen in op de leergoesting van kinderen en jongeren. Dat is dé successleutel van de zomerscholen: leerlingen goesting doen krijgen om te leren. We kunnen niet genoeg benadrukken hoe belangrijk het is om niet te vervallen in het schoolse patroon. Dat er geleerd moet worden, is duidelijk. Hoe er geleerd kan worden, is het witte canvas dat elke initiatiefnemer mag invullen.

Enkele tips:

• Zet de leerling centraal. Wat wil en moet de leerling leren en doen? Wat interesseert de leerling? Waar loopt hij of zij warm van?
• Laat elke leerling groeien. Differentiatie is de norm. Daag de leerling uit en zorg voor gepaste ondersteuning.
• Zorg altijd voor kansen om samen te leren. Na zo’n lange periode van quarantaine kunnen we kinderen en jongeren dit niet ontnemen. Bovendien haalt een gezamenlijke activiteit ook de ongemakkelijke spanning van die eerste contacten of nieuwe vriendschappen wat weg. Ze krijgen weer wat om te delen en over te praten.
• Breng de wereld binnen in de zomerschool en stap met de zomerschool de wereld in. Leren is contextgebonden. Contexten geven betekenis aan het leren. Ontwerp doelgerichte leeractiviteiten die als een passepartout in verschillende contexten inzetbaar zijn. Bijvoorbeeld: met ‘organiseer een mini-musical’ en ‘organiseer een basketbaltoernooi’ kan je dezelfde doelen met vergelijkbare leeractiviteiten aanreiken. Zo speel je vlot in op de intrinsieke motivatie van kinderen. Projectonderwijs, zoals voor het vak Project Algemene Vakken, kan een bron van inspiratie zijn om dit effectief aan te pakken. Ook automatiseringen kan je zeer goed integreren in diverse dans-, spel- en sportactiviteiten. Het is een synergie van schools en buitenschools.
• Faciliteer de autonomie en de zelfsturing van leerlingen. De abruptheid van de quarantaine dwong veel leerlingen om zelfstandiger te leren. Sommigen zullen uitgeblonken hebben in hun planningsvermogen, anderen wisten met de veelheid aan opdrachten en taken geen blijf. Meer dan ooit beseffen we hoe belangrijk het is dat we leerlingen dit van jongs af aan leren. Wanneer leerlingen zich competent voelen om te doen wat ze moeten doen, ze zich betrokken voelen op hetgeen hen te doen staat en ze daar ook autonomie in ervaren, zullen ze zich ook veel gemotiveerder voelen om te leren.

Wie neemt de leiding?

De oproep om zomerscholen in te richten staat open voor verschillende initiatiefnemers. Om zomerse zomerscholen in te richten en om de risicoleerlingen te bereiken, is het noodzakelijk om multidisciplinair te werken. Welzijnsorganisaties voor het aanmelden van risicoleerlingen, jeugdwerkers om hen te bereiken en te betrekken, vrijetijdsorganisaties om door een bril van ontspanning naar het leren te kijken, leerkrachten om in al die ontspanning het leren te zien, het gemeentebestuur voor de logistieke en ruimtelijke ondersteuning. Zomerscholen organiseren is geen opdracht voor scholen alleen. Het vraagt om het verenigen van krachten.

In de uitvoerende rollen staan leerkrachten en jeugdwerkers centraal. En terecht! De leraar doet er toe (e.g. Hattie, 2003). Onderzoek van Goedele Vandommele (2016) naar de effecten van zomerscholen voor anderstalige nieuwkomers op taalverwerving toonde dat leraren meer en op verschillende vlakken leerwinst boekten met de kinderen dan andere begeleiders. De interactievaardigheid van leraren speelt hierin een grote rol: die zorgt voor leerbevorderende communicatiepatronen. En er is meer. Leraren zijn ook opgeleid om het leer- en denkproces van leerlingen te begeleiden en te ontwikkelen door passende instructies te geven, goede vragen te stellen en voedende feedback te geven. Ze zijn getraind om in het denken van de leerlingen te duiken en daar richting aan te geven.

We willen dit nog wat aanscherpen. Vermenigvuldig het aantal leerkrachten en jeugdwerkers en zorg voor teams die zomerschoolgroepen begeleiden. Teamteaching heeft diverse positieve effecten waaronder kwaliteitsvollere leerervaringen voor de leerlingen en grotere draagkracht bij de leerkrachten (Meirsschaut, & Ruys, 2018). Gezien de missie van de zomerscholen – leerlingen sterk aan de start van het nieuwe schooljaar krijgen – en de huidige sociaal en emotioneel zware periode – ook veel volwassenen hebben het gehad met het geïsoleerd werken, stellen we dat het belang en het potentiële effect van teamteaching nu nog groter is dan in de pre-coronatijd. Als veiligheid op de eerste plaats moet staan, dan verdient teamteaching de tweede plaats.

… en op lange termijn?

Zomerscholen bieden het perspectief waar velen nu zo hard naar verlangen: het vooruitzicht om weer in verbondenheid te kunnen laten leren en om elke leerling te laten uitblinken. Zomerscholen zijn niet alleen een oplossing voor de door corona opgelopen leerachterstand maar kunnen ook in de post-corona toekomst de ongelijke schoolstart deels compenseren. Wie weet is dit het begin van een structurele verbetering voor elke leerling.

Door Charlotte Arnou, Kris Van den Branden, Kristof De Witte, Bregt Henkens en Nele Rotty

Dit artikel en de foto verschenen op de blogsite van Platform L van de KU Leuven.

---

Literatuur

• Arnou, C., Cornelis, G., Heymans, P., Leemans, G., Nuyens, I., Tondeur, J., Vaesen, J., Van Den Driessche, M., Elen, J., & Valcke, M. (2020). Hoe creëer je thuis een krachtige leeromgeving?. Geraadpleegd op 15 mei op: https://www.researchgate.net/publication/340815867_Hoe_creeer_je_thuis_een_krachtige_leeromgeving
• Cooper, H., Nye, B., Charlton, K., Lindsay, J., & Greathouse, S. (1996). The Effects of Summer Vacation on Achievement Test Scores: A Narrative and Meta-Analytic Review. Review of Educational Research, 66(3), 227-268.
• Epstein, J. (2007). CONNECTIONS COUNT: Improving Family and Community Involvement in Secondary Schools. Principal Leadership, 8(2), 16-22.
• Hattie, J. (2003). Teachers make a difference, what is the research evidence. Professional Learning and Leadership Development, 01, 1-17.Kuhfeld, M. & Tarasawa, B. (2020). The COVID-19 slide: What summer learning loss can tell us about the potential impact of school closures on student academic achievement. NWEA.
• Martorell, P., Miller, T., Santibañez, L., & Augustine, C. (2016). Can incentives for parents and students change educational inputs? Experimental evidence from summer school. Economics of Education Review, 50, 113-126.
• Meesterlezer. (2020). Verkeerde schouders, verkeerde reuzen. Geraadpleegd op 13 mei 2020 op: https://meesterlezer.wordpress.com/2020/05/03/verkeerde-schouders-verkeerde-reuzen/
• Meirsschaut, M. & Ruys, I. (2018). Teamteaching: beweegredenen, randvoorwaarden en implicaties voor leerlingen, leraren en hun school. Onderzoeksrapport meervoudige gevalsstudie naar teamteaching in het Vlaamse basisonderwijs. Gent: Steunpunt Onderwijsonderzoek
• Uit De Marge vzw. (2020). De impact van de COVID-19-maatregelen op kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties. Hoe overleven kinderen en jongeren in kwetsbare posities de lockdown?
• Vandommele, G. (2016). Paving the way for adolescent L2 learners: Language learning through meaningful activities inside AND outside the school? Proefschrift ingediend aan de Faculteit Letteren KU Leuven.
• Vettenburg, N. (2015). Maatschappelijke kwetsbaarheid verminderen door de binding met de school te verhogen. Uit: Loots, C., SCHAUMONT, C., (Red.), Kwetsbare jongeren: een uitdaging aan de  samenleving en het salesiaanse opvoedingsproject, Oud-Heverlee, Don Boscovormingscentrum,  006, p. 41 – 64.