Hoge verwachtingen in je klas en op de school

05 september 2023

“Deze leerlingen hebben een hoger IQ en een groot potentieel om grote stappen voorwaarts te zetten dit schooljaar”. Dat kregen leerkrachten in 1968 te horen van onderzoekers Rosenthal en Jacobsen. De onderzoekers onderzochten hoe de leerkrachten met deze leerlingen aan de slag gingen, en brachten na acht maanden in kaart of er een stijging in IQ-punten had plaatsgevonden. Effectief, deze leerlingen hadden een sterkere stijging doorgemaakt in IQ-punten dan hun klasgenootjes. 

Het opmerkelijke aspect van dit onderzoek is dat de aangeduide leerlingen helemaal geen IQ-test hadden ondergaan. Ze werden willekeurig geselecteerd. Het feit dat de onderzoekers zaadjes van hoge verwachtingen in het hoofd van hun leerkrachten hadden geplant, maakte dat die leerkrachten meer positieve aandacht aan deze leerlingen gaven, ze lieten hen vaker aan het woord, gaven uitvoeriger feedback en deden meer moeite om mee te gaan in de gedachtegang van de leerling wanneer die een fout maakte, om van daaruit de redenering bij te sturen.

Het Rosenthal-experiment werd in de daaropvolgende decennia zo vaak herhaald dat het principe erachter steeds bevestigd werd: succes van leerlingen wordt sterk bepaald door de verwachtingen die leerkrachten naar hen toe koesteren. Het achterliggende principe wordt ook wel het Pygmalion-effect genoemd.

Het pygmalion-effect

Het Pygmalion-effect kan je weergeven als een opwaartse spiraal waarbij jouw waarderende en ambitieuze gedrag als leerkracht richting je leerlingen het zelfvertrouwen van je leerlingen zal verhogen. Daardoor zullen de leerlingen zich ook positiever gaan gedragen ten opzichte van hun leerkracht. Het gevolg hiervan is dat ook ons zelfvertrouwen en ons positieve zelfbeeld als leerkracht beïnvloed zal worden. En dat vertaalt zich dan weer naar ons gedrag als leerkracht: we worden daadkrachtiger, stralen meer zekerheid uit, zijn niet te snel uit ons lood geslagen, blijven rustig en optimistisch, ook wanneer het fout loopt. 

Het omgekeerde geldt uiteraard ook: leerlingen naar wie we weinig optimisme koesteren, dreigen in een spiraal van negatieve ervaringen en dalende schoolervaringen terecht te komen. Het gevaar loert dat we hen opgeven en daarnaar gaan handelen. Dat staat op elke manier onze beroepseer en onze mogelijke positieve impact als leerkracht in de weg en dienen we te vermijden.

Jouw mindset als leerkracht

Hoge verwachtingen stellen naar leerlingen, begint in eerste instantie met zelfonderzoek als leerkracht: door welke bril kijk ik naar mijn leerlingen? Zie ik het volle potentieel dat in mijn leerlingen schuilt? Activeer ik dat? Of zijn er zaken die me daarin belemmeren? Zo ja, welke zijn dat dan? En geloof ik erin dat ik die verwachtingen mee kan waarmaken? 

Ook over de manier waarop leerkrachten naar hun leerlingen kijken, werd reeds veel onderzoek verricht (Rubie-Davies, 2014). In grote lijnen kan je dat samenvatten als volgt: we hebben de neiging om hogere verwachtingen te hanteren voor leerlingen met wie we meer kenmerken gemeenschappelijk hebben. Het gaat dan over etniciteit, thuistaal, religie, overtuigingen, hobby’s … Leerlingen zijn zich trouwens heel bewust van je houding t.a.v. van hen of klasgenoten. Ze zien dat aan lichaamstaal, horen je enthousiasme of intonatie of merken je (gebrek aan) geduld tijdens je interactie met leerlingen, vaak zonder dat je er zelf bewust van bent. 

Daarom is het cruciaal dat we ons de vraag stellen wie we zelf zijn, wat ons definieert en of we het principe herkennen dat we leerlingen met wie we veel gemeenschappelijkheden vertonen, ook verder willen krijgen. Het is geen enkel probleem indien dat wél zo is, het is een puur menselijke reflex. Maar we hebben die reflex als leerkracht wel te overstijgen en onszelf daar kritisch en streng in te bevragen. Voor welk type leerling is dat zo? Hoe merk je dat wanneer je in mijn klas rondloopt? Wat kan ik doen om ook naar de andere leerlingen zo te handelen? Het behoort tot onze kerntaak als leerkracht om het volle potentieel in al onze leerlingen te zien en er aanspraak op te maken. 

Huldig daarnaast het kernprincipe dat je er pas ten volle voor je leerlingen kan zijn, wanneer je er ook voor jezelf bent. Heb je de neiging om jezelf systematisch voorbij te lopen? Neem dan afstand en organiseer je werk efficiënter en effectiever. De weg naar de nog betere leerkracht-versie van jezelf ligt vaak niet in het werk zelf, maar in de afstand, de reflectie en de ontspanning die je best tijdig neemt. Hier lees je hoe je daarop kan inzetten.

Zonder naïef te zijn

Het potentieel in elke leerling zien, betekent niet dat elke leerling zomaar de meest cognitief veeleisende opleiding aankan of dat we daar naar moeten streven. Potentieel en capaciteit verschillen van leerling tot leerling. Te lang heeft ons onderwijs trouwens gefocust op cognitief veeleisende studierichtingen als hoogste goed in ons onderwijslandschap, met daarna een bruuske bijsturing en nivellering als reactie. We dienen hierin geen keuzes te maken. Elke studierichting, theoretisch beladen of voluit praktijkgericht en alles daartussen, dient ambitieuze programma’s en verwachtingen te hanteren om onze samenleving naar een hoger niveau te tillen. 

Hoge verwachtingen koesteren voor elke leerling én kunnen waarmaken, overstijgt ook de individuele invloedssfeer van leerkrachten. Het vraagt ook een nationaal onderwijsbeleid dat zich goed organiseert rond leerlingen met hoge zorgnoden, doorzichtige onderwijsstructuren inricht, en haalbare programma’s (eindtermen) uitwerkt waar leerkrachten op kunnen voortbouwen. Op schoolniveau is het dan weer belangrijk dat schoolleiders inzetten op een cultuur van positieve bekrachtiging en leerkrachten die te snel extern attribueren (“Ik kan daar toch niets aan doen”) met warmte durven confronteren met hun kerntaak: het gaat er niet om waar jij als leerkracht géén invloed op hebt. Het gaat erom hoe jij je invloed wél ten volle kan waarmaken, voor élke leerling in je klas.

Hoge verwachtingen waarmaken in je les

Na het zelfonderzoek volgt de praktijk. Hoge verwachtingen waarmaken in je klas schuilt hem vaak in kleine zaken die je les na les kan waarmaken. 

• Wees de perfecte gastvrouw- of gastheer. Hoe word jij graag onthaald in een theaterzaal, op een concert, aan de ingang van een lezing of nascholing? Die kleine persoonlijke toets, verwelkoming en blijk van aandacht kan veel doen. Verwelkom je leerlingen hartelijk in je universum van ambitie. 

• Spreek warmte en ambitie uit. Geef woorden aan de ambitie die je koestert voor je leerlingen. Zeg hen welke (haalbare) doelen je voor hen koestert en hoe je hen daar gaat krijgen. Expliciteer je manier van werken. Geef hen het gevoel dat het pittig, uitdagend en prikkelend wordt en dat jij er bent om hen daarin te ondersteunen. 

• Geef vaak feedback. Leerlingen die succes ervaren, zijn vaak gemotiveerder. Succes ervaren ze door te horen dat ze stappen vooruit hebben gezet, dat ze de doelen behaald hebben, verwachtingen hebben ingelost. Doe dit veel en vaak. Ook hier verwacht niemand van jou dat je doorschiet in naïviteit: het is belangrijk dat we leerlingen ook bijsturen en ook corrigerende feedback geven. Wanneer je dat doet nadat je hen ook vaak bekrachtigt in wat ze wél goed doen én benoemt welke stappen ze kunnen zetten om wél tegemoet te komen aan de verwachtingen, voelen zij je doorleefde passie en steun als leerkracht om hen ver te krijgen. 

• Baseer je klasmanagement op een duidelijk niet-onderhandelbaar kader. Hoge verwachtingen maak je pas waar wanneer de lestijd maximaal benut. Hanteer daarom duidelijke basisregels, beperkt in aantal, en bewaak ze streng, samen met je leerlingen. Spreek routines af voor het binnenkomen van de les, voor het bijhebben van het materiaal en expliciteer gedragsverwachtingen. Kom hier vaak op terug en zie dat gewenst gedrag als leerstof: je zal het – zeker bij jongere leerlingen – moeten expliciteren, voordoen, bijsturen, herhalen enz.… Ook hier: bekrachtig wat positief is, stuur bij waar nodig. 

• Leer leerlingen dankbaarheid uitspreken. Dankbaarheid creëert gemoedsrust en vertrouwen. Het geeft aan dat wat je doet ook echt een verschil maakt voor anderen. Het versterkt het Pygmalion-effect in positieve zin. Het is belangrijk dat leerlingen ook jouw inzet huldigen en waarderen. Verwaand gedrag bij leerlingen? Dat is er ook maar omdat we het tolereren en er niets voor in de plaats zetten. Leef die dankbaarheid in eerste instantie zelf voor: zijn alle taken tijdig ingeleverd? Maak hier dan een minuut voor vrij om te benoemen hoe sterk je dat waardeert als leerkracht en wat de positieve effecten daarvan zijn. Verwacht van leerlingen dat ze hun groepsgenoten bedanken voor de samenwerking na een groepswerk, dat ze jou bedanken wanneer je hun opdrachten uitdeelt of extra instructie hebt gegeven. Laat hen na een tweedaagse uitspreken waar ze dankbaar voor zijn, leer hen om de beurt na een klasgesprek benoemen wat ze daar nu het meest aan gewaardeerd hebben. 

• Zorg voor maximale lesbetrokkenheid. 
  • Laat alle leerlingen nadenken wanneer je een klassikale vraag stelt, en duid iemand aan in plaats van te werken met handopsteking. Vaak zijn het dezelfde leerlingen die hun vinger opsteken om te antwoorden. Andere leerlingen gaan daarop vertrouwen en denken vaak niet meer na. Dat kan wat beangstigend zijn, maar in een bad vol warmte en positieve bekrachtiging geraakt elke leerling hiermee vertrouwd. 
  • Bied uitdaging op maat. Differentiatie is belangrijk om tegemoet te komen aan de onderwijsnoden van je leerlingen. Snelle lerenden verdienen hun extra uitdaging, leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften hebben recht op ondersteuning op maat, leerlingen die de taal minder goed beheersen zijn gebaat bij extra taalondersteuning. Differentiatie is geen onoverkomelijke kwestie. Hier lees je alvast hoe je op een haalbare manier tot differentiatie komt. 

• Zorg voor maximale schoolbetrokkenheid. Leerlingen willen gezien worden als wie ze zijn, niet als hoe wij naar hen kijken. Heel wat van je leerlingen die op school niet altijd het gewenste gedrag vertonen, excelleren vaak buiten school wél in bepaalde domeinen: ze zijn aanvoerder van hun voetbalploeg, skaten de pannen van het dak, nemen een verantwoordelijke rol op in hun gezin … Geef leerlingen de kans om ook die aspecten van hun persoonlijkheid te tonen op school, en laat hen mee de schoolorganisatie dragen, toon hen dat ze belangrijk zijn, dat jullie samen school maken. Maak een lijst van taken die perfect door leerlingen gedragen kunnen worden: toezichten op de speelplaats (overstijg daarbij de “dat mag niet van de verzekering”-kramp), bemiddelen bij conflict, materiaal uitdelen in alle klassen, sportwedstrijden organiseren tijdens de middagpauze, taalbuddy zijn van leerlingen die hun eerste stappen zetten in het Nederlands, meter of peter zijn van een jongere klas of leerling, zich engageren in de leerlingenraad, een actie voor het goede doel organiseren, andere leerlingen aanmanen tot rust in de gangen wanneer de lessen starten via een steward-systeem, een schaak- of leesclub leiden, de opendeurdag organiseren … Op veel scholen gebeurt dit sporadisch en gefragmenteerd door enkele leerlingen. Maar wat als jouw school er nu eens voor zou kiezen om een gemeenschap te worden waarin élke leerling mee verantwoordelijkheid draagt en zelf een taak kiest uit een keuzelijst? 

Het verwezenlijken van hoge verwachtingen vergt inzet en betrokkenheid van zowel leerkrachten en (school-)beleidsmakers. Het is een gezamenlijke inspanning om ervoor te zorgen dat elk kind het maximale uit zijn of haar onderwijservaring haalt.

Hoe kunnen wij jou helpen?

Geboeid om op jouw school aan de slag te gaan rond hoge verwachtingen? Schoolmakers kan je hier heel concreet in ondersteunen. 

• Het boek “Meester in Lesgeven” van Schoolmaker Jan Royackers focust op zelfbewustzijn, pedagogie, didactiek en inhoudelijk meesterschap van leerkrachten en gidst je doorheen je groei. Bestel het via info@schoolmakers.be. 

• In de interactieve lezing “Werken op school vanuit hoge verwachtingen” worden schoolteams op sleeptouw genomen doorheen duidelijke theoretische kaders en gaan onmiddellijk in interactie over de realisatie daarvan. 

• In het traject “Naar een school met hoge verwachtingen” begeleiden we beleidsteams in het ontwikkelen van visie, cultuur, structuren en systemen om élke leerling zo ver mogelijk te krijgen. 
  
• We begeleiden scholen in intensieve trajecten om een verbindend schoolklimaat tot stand te brengen. 
  
• Onze e-course “Leren Differentiëren” gidst je naar een haalbare verfijning van je didactiek, waarbij je rekening kan houden met de verschillen onder je leerlingen. 

Interesse? Contacteer ons via info@schoolmakers.be

auteur: Jan Royackers

---

👉 Onze nieuwste blogs en info steeds in je mailbox… Handig, toch?

---

afbeeldingen: freepik premium