Veranderen start met luisteren

25 augustus 2022

In oktober start de volgende editie van de Masterclass ‘Procesbegeleiding in onderwijs’. De deelnemers bepalen mee de inhoudelijke klemtonen van deze opleiding. Ik schat de kans hoog in dat ze ‘verandering mee realiseren’ als belangrijk thema naar voor schuiven. 

Tel eens op je vingers: de veranderingen van de voorbije jaren in jouw school, of in de scholen waarin je actief bent, of die je begeleidt. Kom je toe met één hand? 

Niemand verwacht de komende jaren een afname van de hoeveelheid veranderingen. Grote uitdagingen blijven de veranderagenda bepalen: een aanhoudend tekort aan leraren en directeurs; een toename van zij-instromers; wijzigende waarden in een verjongd lerarenkorps; een toename van juridische processen waarmee scholen te maken krijgen; de verdere politisering van het beleid;  de uitkomst van het eindtermendebat; het verder werken aan de integratie van schoolteams na een schaalvergroting; de intrede van artificiële intelligentie in pedagogische processen en in de schoolorganisatie; enzovoort. Bovendien blijft onderwijs natuurlijk dé sector die onze kinderen en jongeren voorbereidt op het leven en werken in een samenleving en wereld die zelf permanent in verandering is. De uitdagingen op macroniveau in de samenleving en de wereld lezen en zien we elke dag in de media. 


Niets duurt voort behalve verandering.

Herclitus

De mate waarin leerkrachten en andere betrokkenen veranderingen in hun school als geslaagd beoordelen en misschien zelfs als een kans zien, hangt samen met de mate waarin het relationele proces richting de verandering kwaliteitsvol verliep. 

In een eerdere blog had ik het al eens over de tien principes van de zogenaamde ‘ontwikkelingsbenadering van verandering’. Die benadering gaat ervan uit dat een verandering mensen pas inspireert, wanneer ze aan die verandering betekenis en zin kunnen geven. Betekenis- en zingeving voltrekt zich het makkelijkst in interactie met anderen. Ga maar eens na hoe je in het verleden zelf (uiteindelijk) zin hebt kunnen geven aan veranderingen die niet op eigen initiatief in je werk of in je leven kwamen. 

Met tien principes richting een geslaagde verandering

  1. Ontwerp elk veranderingsproces in je school op maat van wat nodig is om de ambities voor de vooropgestelde verandering te realiseren.
  2. Integreer aspecten van projectmatig werken (doelen, tussendoelen, fasering, projectopvolging, …) in het ontwerp van het veranderproces.
  3. Kies voor een integrale aanpak waarbij je verbindingen maakt tussen visie, leiderschap, structuur, procedures, processen, cultuur en de dagdagelijkse interacties op je school.
  4. Ga ervan uit dat verandering tijd vergt. Dat wil niet zeggen dat je moet talmen om snel eerste stappen te zetten en snel eerste resultaten te boeken. Stimuleer je collega’s om te experimenteren.
  5. Hanteer een ruim tijdskader. Waar komt je school vandaan? Welke geschiedenis draagt ze mee? Waar gaat de school naartoe?
  6. Motivatie voor verandering ontstaat pas wanneer je de leerkrachten en andere betrokken aanspreekt op hun reeds aanwezige competenties, op hun autonomie en op hun verbindingen met elkaar en met de school.
  7. Bewaak en activeer betrokkenheid. Informeer je collega’s regelmatig en wees transparant.
  8. Zoek aansluiting bij reeds aanwezige positieve krachten, maar onderzoek ook de  belemmerende patronen, die (meestal niet bewust) een bepalende invloed uitoefenen.
  9. Hou rekening met machtsverhoudingen en wees je bewust van de micropolitiek in je school: van het feit dat er diverse soorten professionele belangen in het geding zijn (zelfbelangen, materiële belangen, organisatorische belangen, sociaal-professionele en cultureel-ideologische belangen). Integreer de belangen.
  10. Nodig alle betrokkenen uitdrukkelijk uit om een cocreatieve houding aan te nemen. Zie blog Cocreatief leiderschap als hefboom.

Complexe veranderingen vergen management én leiderschap 

Deze tien principes vakkundig in de praktijk kunnen brengen, is een belangrijke troef wanneer je een verandering initieert en/of in goed banen begeleidt – als directeur, adjunct-directeur, TAC, onderwijsondersteuner, zorgcoördinator, graadcoördinator,  beleidsmedewerker, pedagogisch begeleider, … Even belangrijk is de attitude, de intentie en het relationele vermogen vanuit dewelke je de principes toepast. 

Daarbij stap je best af van de opvatting dat je een verandering vooral goed moet managen. Waarbij plannen, uitvoeren, beoordelen en bijsturen de grote te volgen stappen zijn – zoals bij grote infrastructuurwerken in je stad of gemeente. Het begrip managen is een Engels leenwoord, afgeleid van de Latijnse uitdrukking manu agere, ‘aan de hand leiden’.  Het Italiaanse maneggiare betekent ‘mennen’, o.a. van paarden in een manège. Ménager gebruiken we in het Frans voor het huishouden. Mensen zijn geen paarden  en de meeste veranderingen in onze scholen zijn veel complexer dan je huis in voldoende mate op orde houden. 

Leiden heeft lēdian als Germaanse  herkomst en betekent ‘doen gaan, doen reizen, aanvoeren’ en gaat over richting uitzetten,  inspireren, in gesprek gaan, samen leren, motiveren en ondersteunen. Ook gaat leiden over de bewuste intentie om goed te doen voor de leerlingen, leerkrachten en andere betrokkenen;  over vertragen, stappen terug durven zetten, toegeven dat je het zelf ook even niet weet, oog hebben voor wat collega’s lastig vinden; tonen wat een verandering met jou doet en open zijn over de grenzen van je eigen draagkracht. 

Zowel managen, als leiden zijn belangrijk. In de praktijk zien we dat het (proberen te) managen van verandering vaak de bovenhand neemt. Dat is jammer, want we weten dat leerkrachten en andere betrokkenen pas betekenis gaan geven aan verandering als ze de verandering een plaats kunnen geven. Als je focust op leiden, faciliteer je die betekenisgeving. Bovendien bied je de betrokkenen dan ook de mogelijkheid om zelf meer te gaan leiden. De kans vergroot dat er een gedeeld leiderschap voor de verandering tot stand komt. Om die redenen spreken we vaak over het aansturen op zelfsturing en over het faciliteren van verandering

Zoals je goed beseft, vergen het toepassen van de tien genoemde principes en het faciliteren van verandering de nodige competenties. 

Luisteren

Op basis van eigen ervaringen nomineer ik luisteren als de belangrijkste competentie bij het mee vorm geven aan een verandering in een school. Het gaat daarbij over veel meer dan over de vaardigheid van het actief luisteren. Luisteren gaat ook over inleven, waarnemen en gehoor geven. 

Iedereen met een sociaal beroep werd in actief luisteren getraind: in de basisopleiding en in nascholingen. Ter herinnering, bij actief luisteren gebruik je onder andere deze zes gedragingen: 

  • letterlijk herhalen
  • parafraseren
  • samenvatten
  • implicaties terugspiegelen (benoemen wat de ander tussen de regels zegt over opvattingen, verwachtingen, wensen, behoeften, …)
  • reflecteren (spiegelen van de onderliggende gevoelens)
  • open vragen stellen

Bij het inleven stel je je, vanuit een positieve intentie, bewust, rustig en met zo weinig mogelijk vooroordelen de volgende meervoudige vraag: Hoe denk ik dat deze groep leerkrachten (met hun specifieke geschiedenis(sen), competenties, opvattingen, waarden, angsten en drijfveren) kijkt naar deze verandering? Hoe zou ik, als ik hen was, kijken naar deze verandering? Die vragen helpen je om je mentaal én gevoelsmatig te verplaatsen naar het perspectief van de betrokkenen. 


Goed luisteren is een oefening in inleving en het achterwege laten van vooroordelen. 


Connie Palmen

Waarnemen doe je met al je zintuigen. Wat stel je vast over wat (mogelijk nauwelijks waarneembaar)  gebeurt in en tussen mensen? Hoe schat je de kwaliteit van de onderlinge relaties in? Wat zie je aan reacties wanneer je op de personeelsvergadering iets over een verandering vertelt? Wat hoor je in de wandelgangen? Wat neem je waar als je de leraarskamer binnen wandelt? Wat voel je zelf in je lijf op het moment dat je over een bepaalde verandering spreekt of erover in gesprek gaat? Welk vibe hangt er in de ruimte?  Welke bevorderende en belemmerende patronen neem je waar is het schoolsysteem? Wat zijn je eigen opvattingen over de school en over de vooropgestelde verandering? Met welke vooroordelen t.a.v. sommige collega’s zit je zelf opgescheept? In de Masterclass ‘Procesbegeleiding onderwijs’ lanceren we de hashtag #allesdoetertoe. Elke waarneming kan betekenisvol zijn in een veranderproces. Daartoe is het belangrijk dat je faciliteert met passionele afstand: passioneel voor voor een verandering gaan en er tegelijkertijd niet mee samenvallen, omdat dat je waarnemingsvermogen vernauwt. ‘Il faut reculer pour mieux sauter’, luidt het o zo ware en mooie Franse gezegde. 

Bij jouw waarnemen kijk je ook naar feitelijke zaken: met welke bedoeling werd de school opricht? wat staat er in de missie van de school? wat staat er in het pedagogisch project? hoe zit het met verloop van personeel? hoe is de school gestructureerd? hoe is het gesteld met de schoolgebouwen en de infrastructuur? Nogmaals: #allesdoetertoe. 

Logisch, maar in de praktijk niet altijd evident, is dat wat je beluistert niet in ‘dovemansoren’ belandt. komt. Gehoor geven aan wat je beluistert, is cruciaal voor een schoolteam dat een verandering realiseert. 

Als je dankzij jouw luisteren (via actief luisteren, inleven, waarnemen) bijvoorbeeld vaststelt dat er groep leerkrachten een bepaalde verandering om bepaalde redenen niet ziet zitten, dan dienen die redenen voorwerp te worden van overleg. Indien dat niet gebeurt, heeft jouw luisteren weinig zin gehad. In een overleg kan je met een open geest dieper gaan luisteren: naar wat (tot nu toe) nog niet gezegd werd; naar welke noden en belangen door de verandering niet worden ingevuld; naar de bezorgdheden en bezwaren; naar ideeën voor alternatieve sporen; naar wat er nodig is om mee te stappen in de verandering; naar kansen die de verandering met zich meebrengt. 

Nog interessanter is om te anticiperen op wat we vaak benoemen als weerstand. Bijvoorbeeld door een veranderproces op te starten met overleg. Veranderen start bij luisteren leek me mooie titel voor deze bijdrage. 

Yves Larock

De Masterclass ‘Procesbegeleiding in onderwijs’ met open inschrijving, richten we één keer per jaar in. Klik hier voor meer info.

Verder kan je scholengroep of andere onderwijsorganisatie deze masterclass ook intern inrichten. Klik hier voor meer info.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten, publicaties en verhalen?

Schrijf je in op onze nieuwsbrief

Schoolmakers begeleidt leer- en veranderprocessen in scholen, van kleuter- tot volwassenenonderwijs. Wij werken nauw samen met raden van bestuur, directies, leerkrachten, leerlingen, oudercomités, pedagogisch begeleiders, ... Wij leveren maatwerk.

Volg ons op Twitter @Schoolmakers
Twitter feed is op dit moment niet beschikbaar.
Schoolmakers op Facebook Schoolmakers op Youtube
Schoolmakers CV, Dorpsstraat 1, BE-3020 Winksele - info@schoolmakers.be © 2024 Schoolmakers - Disclaimer & Privacy - Verkoopsvoorwaarden

Website door rubenvaes.be