Effectief leren, lesgeven én opleiden: wat werkt?

18 juni 2019

De cognitieve psychologie reikt ons nuttige inzichten aan over hoe we leren. Wat als we die inzichten ter harte nemen en doorvertalen naar hoe we lesgeven en opleiden? De ‘wetenschap van het leren’ wint aan belang, net als de (genuanceerde) pleidooien pro evidence-informed onderwijs en publicaties die ‘onderwijsonderzoek over wat werkt’ concreet maken tot op klasniveau (denk aan Op de schouders van reuzen en Klaskit). In al die wijsheid blijft deze vraag wat liggen: welke handvatten geven die inzichten om aan curricula te sleutelen en opleidingen te bouwen?  Kortom: van leerpsychologische wijsheden naar effectief lesgeven en opleiden. Dit artikel doet een aanzet. Met focus op het hoger onderwijs. En met op het einde drie broodnodige reflecties.

We beginnen bij de kleinste bouwstenen: in de eerste kolom vind je zes effectieve leerstrategieën die we ontlenen aan The learning scientists. We beschrijven ze kort. Hier vind je ze uitgebreid. Onderaan kan je grasduinen in nog meer inspiratiebronnen.

‘Effectief leren’ is nog niet hetzelfde als ‘effectief lesgeven’. Daarom vind je in de tweede kolom didactische tips en werkvormen om als docent aan de slag te gaan.  

Effectief leren

Lesgeven met effect

Distributed of spaced practice: spreid leer- en oefenmomenten in de tijd. Je kan beter drie keer een uur bezig zijn met een onderwerp verspreid over een week dan drie uur na elkaar met hetzelfde onderwerp bezig zijn op een dag. Anders ‘herken’ je wel leerstof, maar herhaal je niet.

Kort de tijd in die je nu spendeert aan het inoefenen/verwerken van nieuwe leerstof (meteen na het aanbrengen van die leerstof). Recupereer die tijd enkele dagen, weken, maanden later. Zo geef je studenten gespreide herhalings- en oefenkansen.

Stimuleer studenten om het studeren/oefeningen maken zelf gespreid in te plannen, om herhaling op te bouwen via korte studiemomenten en om eerder inhouden uit de voorlaatste dan uit de laatste les op te frissen.

Retrieval practice: haal actief informatie op uit je geheugen. Leren is vergeten. Het betekent ook dat herhalen pure noodzaak is om ons niveau vast te houden. Wie zijn geheugen niet traint, wiegt zijn opgedane kennis in slaap. Herlezen is daarbij niet goed genoeg. Hiernaast vind je tips voor wat wel werkt.

Check voor, tijdens en na de les actief of alle leerlingen (studenten) het begrepen hebben.

Test studenten veelvuldig – om te oefenen en van te leren. Voorzie zo snel mogelijk (geautomatiseerde) feedback over de juiste antwoorden. Of laat studenten zichzelf controleren. Haak in op misvattingen.

Stimuleer studenten om zichzelf te testen. Met flitskaarten bijvoorbeeld.  Hier vind je digitale mogelijkheden om basiskennis te testen en in te oefenen.

Laat studenten hun voorkennis met elkaar delen via diverse werkvormen.  Zo worden de verschillen in voorkennis kleiner en groeien ze naar elkaar toe.

Laat je (ver)leiden door de stappen van Directe Instructie om op een gestructureerde manier voorkennis te activeren.

Last but not least: focus op kernideeën, verbanden, voorbeelden, … Overzicht en inzicht krijg je niet door louter definities te (laten) drillen. Zie ook strategie 3: elaboratie!

Elaboratie: verwerk actief leerstof. Jezelf vragen stellen over de leerstof, verbanden zoeken, controleren wat je denk te weten, vergelijken, … Pas dan komt leerstof ‘tot leven’ en krijgt het betekenis.

Gebruik de Taxonomie van Bloom als houvast om diepgaande cognitieve processen te stimuleren bij studenten. Zet in op opdrachten die analyse, beoordeling, synthese, creativiteit, toepassing, … vragen.

Werk met ‘Desirable difficulties’ zodat je studenten denkend leren. Dat zijn leertaken opdrachten  waarvoor studenten moeite moeten doen en doorzetten, maar die wél haalbaar zijn en op termijn veel leerwinst opleveren. Als leren al te leuk of te makkelijk is, wordt er eigenlijk niet geleerd. Schotel studenten problemen die hen intrigeren en een vorm van kortsluiting veroorzaken in hun hoofd. Klassieke vraagformulering hiervoor: hoe komt het dat …?

Leerstof verwerken is (ook): leerstof expliciteren en visualiseren. Laat (sommige) studenten zelf advance organizers maken, vragen opstellen voor klasgenoten, kennis of principes die ze beheersen in kennisclips (didactische filmpje) gieten, …

De lijst met werkvormen die het denken van studenten stimuleren, is ellenlang.

Een greep:

Metacognitie cruciaal om je eigen cognitieve processen aan te sturen, bij te sturen en te evalueren. Hier lees je tips & tricks richting meer zelfsturing. Exit tickets zijn intussen een klassieker aan het worden (niet opnieuw, meneer ;).  Laat je door Pinterest of YouTube inspireren of duik hier in de digitale mogelijkheden.

Dual coding: Combineer woord (gesproken of geschreven) met beeld (zonder te veel tekst). Op die manier codeert ons brein de informatie twee keer: eerst visueel, en daarna verbaal. Zo laat de informatie sterkere sporen na en onthouden we dus beter.

Een tip: de beelden kunnen foto’s zijn, maar  ook diagrammen, mindmaps, animaties, tijdsbalken, kaarten, foto’s, strips, grafieken, … zijn die de leerstof voorstructureren.

Maak een beeld niet louter illustratief. Laat het werken als advance organizer die de leerstof overzichtelijk maakt, samenhang laat zien en ‘handen en voeten’ geeft. Zeker voor studenten met weinig voorkennis, zijn advance organizers erg helpend.

Effectief multimediaal leren, het blijkt een kunst op zich. Met deze richtlijnen geraak je al ver

Stimuleer studenten om leerstof zelf te visualiseren of om ondersteunende beelden te zoeken bij jouw leerstof. Nodig hen om uit om te schetsen wat ze zich herinneren. Wie zich voorbij de eerste ‘Tekenen of wat?!’ reactie zet, kan met de werkvorm ‘Vensterruiten’ een narratief, een natuurkundig verschijnsel of een historische periode laten kleven dankzij beeldtaal.

Interleaving practice: wissel de volgorde van leerinhouden of oefeningen af tijdens het studeren.

Vermeng leerinhouden/oefeningen met leerinhouden/oefeningen uit eerdere lessen. Denk aan oefeningen op werkwoordsvervoegingen, oppervlakte- of volumeberekening, .. Maar ook diagnosestelling bij gelijklopende klachten, het toepassen van logische redeneringen, …

Het kost meer moeite en tijd, maar het effect op termijn is veel groter. Let op: gebruik interleaving practice als oefentypes of inhouden erg gelijkaardig zijn. Geblokt oefenen (AAA/BBB/CCC) blijft het best voor lesinhouden die weinig gemeenschappelijk hebben.

Modelling: voorbeelden zien van het gewenste resultaat en uitgewerkte problemen en handleidingen krijgen met daarin de juiste oplossingsstrategieën. Het helpt allemaal om denk- en doestappen te imiteren, te automatiseren en je eigen te maken.

Ga van concreet (een voorbeeld) naar abstract (theorie, schema, model, concept) en terug. Maak de leerstof aanschouwelijk. Kijk eens naar dit beeld over de prijs van vliegtuigtickets:

Bron: http://www.learningscientists.org/blog/2016/8/25-1

Het maakt het principe “hoe zeldzamer iets is, hoe duurder het wordt” meteen duidelijk. . Waar zie je bepaalde fenomenen in het dagelijks leven? Welke herkenbare voorbeelden kan je geven?

Geef goede voorbeelden. Focus daarbij niet zozeer op het het eindproduct op zich, maar op de kwaliteitscriteria ervan en de denk- en doestappen die je zet om tot dat product te komen. Met andere woorden: doe voor en benoem hoe je er geraakt.  Beeld je in dat ik vraag om tegen volgende maand een trap te maken van verdiep 1 naar verdiep 2 in een gezinswoning. De kans is groot dat je het meest gebaat bent door te leren van een meester die het jou voordoet mét heel heldere uitleg, je dan ondersteunt met instructie en tips om de juiste keuzes te maken, je laat uitproberen en ten slotte je coacht zodat die trap er uiteindelijk kwaliteitsvol komt.

Herken je dit?

Bron: David Didau. What if everything you knew about education was wrong?

Kijk even goed. Als je weinig of niets van schaken kent, dan zeg je wellicht ‘een schaakbord’ of een ‘schaakspel’. Iemand die veel schaakt en goed kan schaken, zegt: the Italian game. Het is een voorbeeld van hoe een expert anders denkt dan een beginner. Doorgaans ben jij de expert en zijn je studenten de beginner.  Ze hebben minder of andere kennis om jouw vakkennis te ordenen. Verplaats je in het hoofd van een beginner. Beeld je in dat je voor het eerst leert autorijden of je veters leert knopen. Welke denkstappen of doestappen moet je allemaal uitvoeren om dat tot een goed einde te brengen? Ondersteun studenten door die stappen en redeneringen te expliciteren.

Tot zover effectief leren en lesgeven. Samengevat:

Bron: http://www.learningscientists.org/

Wat als we nog wat verder springen?

Hoe zou het zijn als we – als team – die leerstrategieën gebruiken om ons curriculum vorm te geven? Onze opleidingen nog sterker te maken?

Geen rocket science, wel tien tips om met je docententeam aan een opleiding te bouwen in lijn met ‘hoe leren werkt’.

  1. Structureer de opleiding in logisch samenhangende gehelen. Gebruik die consequent als kapstok om doelen aan op te hangen en aan te geven hoe je stap voor stap naar die doelen toewerkt. Maak een keuze: werk met leerlijnen, beroepstaken, beroepsrollen, …
  2. Gebruik advance organizers om die structuur als docententeam te visualiseren en te communiceren. Kader zoveel mogelijk van wat je doet, binnen die structuur. Toon het bos door de bomen: we zitten nu hier, dat weten jullie er al over, hier we gaan daarnaartoe, zo houdt dit verband met wat je al weet, …
  3. Baken per vak (of per vakkencluster, leerlijn, beroepstaak, …) de essentiële kennis af waarop je bouwt. Giet ook deze kennis in een advance organizer en deel ze met collega’s. Zo kan je vlot verworven kennis (ook uit andere vakken) opfrissen en erop verder bouwen.
  4. Bouw in de opleiding structureel herhalingsmomenten. Momenten waarop je toetst om te oefenen, en studenten van leren. Kan bij de start (om voorkennis als instaptest in kaart te brengen) en tussentijds.
  5. Examenperiode, jureringsmarathon, presentatieweek, … ? Hou rekening met hoe ons brein werkt. Plan geen taalvakken op één dag, zorg ervoor dat studenten (kunnen) bewegen tussendoor, herhaal de essentie van je vak door te focussen op verbanden en logische gehelen, … Help hen te blokken zonder brokken.
  6. Leer studenten effectieve leerstrategieën aan. Liefst niet in een apart vak, maar toegepast op de doelen en inhouden van elk vak. Metacommuniceer: waarop pak je het zo aan? The learning scientists bieden kant-en-klaar materiaal. In een lerarenopleiding is het dubbelop. Daar is ‘weten hoe leren werkt’, een must om het zelf te kunnen toepassen in je eigen lessen.
  7. Gebruik experten/anciens om te modelleren voor novices/leken. Die experten kunnen ook medestudenten zijn. Met andere woorden: durf studentengroepen mixen over ‘klassieke’ opleidingsfases/leerjaren heen.
  8. Leg een databank aan met advance organizers, goede voorbeelden van taken, cornell samenvattingen, kennisclips gemaakt door studenten, …
  9. Stel je op als lerend team (in het kwadraat).
    1. Screen elkaars materiaal op ‘dual coding’.
    2. Co-teach met focus op het inzetten van effectieve leerstrategieën.
    3. Leven er in het team vraagstukken hoe je studenten efficiënter en effectiever tot duurzaam leren brengt? Organiseer intervisie of lesson study.
    4. Leg het nog eens uit … aan een collega. Niks zo efficiënt als feedback krijgen op hoe jij je expertise (en de weg ernaartoe) expliciet maakt.
  10. Geef het goede voorbeeld door zelf te blijven leren. Zo voelen studenten dat leren geen ponykamp is, hoewel levenslang leren deugd kan doen. Vallen, opstaan. Zoeken, zuchten, zweten. Succeservaring. En opnieuw beginnen. Toch een beetje ponykamp, dus.

Last but not least. Drie broodnodige reflecties.

1. Lesgeven is meer dan cognitieve psychologie toepassen

Leren en leren is twee. Primaire zaken als praten, lopen, gezichten herkennen, … leren we als van nature, als overlevingsmechanisme.  Voor het leren van secundaire kennis op school (denk aan breuken optellen, grammaticaregels of de wet van vraag en aanbod) gelden doorgaans deze constanten – zeker voor de beginners onder ons: het kost moeite, inzet en veelal directe instructie.

Toch kan je lesgeven niet gewoon gelijkstellen aan het toepassen van cognitief-psychologische inzichten. Ten eerste: er valt in onderwijs meer te doen dan ‘secundaire kennis verwerven’ (cfr. de derde reflectie). Ten tweede zijn er gelukkig veel meer wetenschapstakken de het leraarsvak voeden (sociologie, neuropsychologie, onderwijskunde, … de lijst is te lang). Ze tonen ons hoe motivatie werkt, wat er nodig is om succesvol van en met elkaar te leren of hoe tienerbreinen nog volop in ontwikkeling zijn.

En de pedagogiek? Die tracht systemisch te kijken, aldus Pedro De Bruyckere die het hier heeft over pedagogiek als een stoel met vier poten. Als lesgever kunnen we die rijkdom benutten. Ziedaar de kracht en pracht van onze métier.

De kunst zit niet in in die ene werkvorm of aanpak. Integendeel.  Meesterschap schuilt net in ruime didactische bagage. Pas dan kan je als een veelzijdig virtuoos doelgericht variëren in werkvormen.

Zo schreven we het hier.

Om nog maar te zwijgen over scholen als lerende organisatie waar leerlingen én leraren ten volle leren. Hier vind je een goede opstap.

2. Op papier is ‘effectief lesgeven’ relatief makkelijk

In de realiteit zijn er tientallen situaties die een strak evidence-informed lesverloop doorkruisen. En die van lesgeven een mensenjob maken. Een klas waarin gepest wordt, leerlingen met tonnen energie op overschot, carnaval in de lucht, examenstress, een liefdeshistorie die opspeelt, een student die zijn broer verloor. Tot daar je voorbereiding volgens de cognitief-wetenschappelijke regels van de kunst.

3. Onderwijs moet meer doen dan efficiënte leerwinst nastreven

We mogen leraren en leerlingen niet vernauwen tot economische machines, tot broedmachines van effectiviteit en efficiëntie. Tim Surma verwoordt het raak in het Klasse magazine van juni 2019.

Waartoe dient onderwijs? Er zijn veel kaders die trachten de essentie, de finaliteit van onderwijs te bevatten. De four pillars of education van UNESCO bijvoorbeeld. Of de drie onderwijsdimensies van Gert Biesta. Alleszins: mens worden en leren samen leven, dat leer je niet door eenzijdig te focussen op effectieve didactiek. Al zullen veelvuldig en gespreid oefenen en modelling ongetwijfeld ook hier helpen.

Succes!

Saskia Vandeputte (saskia@schoolmakers.be)

Inspiratiebronnen

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten, publicaties en verhalen?

Schrijf je in op onze nieuwsbrief