Effectief leren, lesgeven én opleiden: wat werkt?

18 juni 2019

De cognitieve psychologie reikt ons nuttige inzichten aan over hoe we leren. Wat als we die inzichten ter harte nemen en doorvertalen naar hoe we lesgeven en opleiden? De ‘wetenschap van het leren’ wint aan belang, net als de (genuanceerde) pleidooien pro evidence-informed onderwijs en publicaties die ‘onderwijsonderzoek over wat werkt’ concreet maken tot op klasniveau (denk aan Op de schouders van reuzen en Klaskit). In al die wijsheid blijft deze vraag wat liggen: welke handvatten geven die inzichten om aan curricula te sleutelen en opleidingen te bouwen?  Kortom: van leerpsychologische wijsheden naar effectief lesgeven en opleiden. Dit artikel doet een aanzet. Met focus op het hoger onderwijs. En met op het einde drie broodnodige reflecties.

We beginnen bij de kleinste bouwstenen: in de eerste kolom vind je zes effectieve leerstrategieën die we ontlenen aan The learning scientists. We beschrijven ze kort. Hier vind je ze uitgebreid. Onderaan kan je grasduinen in nog meer inspiratiebronnen.

‘Effectief leren’ is nog niet hetzelfde als ‘effectief lesgeven’. Daarom vind je in de tweede kolom didactische tips en werkvormen om als docent aan de slag te gaan.  

Tot zover effectief leren en lesgeven. Samengevat:

Wat als we nog wat verder springen?

Hoe zou het zijn als we – als team – die leerstrategieën gebruiken om ons curriculum vorm te geven? Onze opleidingen nog sterker te maken?

Geen rocket science, wel tien tips om met je docententeam aan een opleiding te bouwen in lijn met ‘hoe leren werkt’.

1. Structureer de opleiding in logisch samenhangende gehelen. Gebruik die consequent als kapstok om doelen aan op te hangen en aan te geven hoe je stap voor stap naar die doelen toewerkt. Maak een keuze: werk met leerlijnen, beroepstaken, beroepsrollen, …
2. Gebruik advance organizers om die structuur als docententeam te visualiseren en te communiceren. Kader zoveel mogelijk van wat je doet, binnen die structuur. Toon het bos door de bomen: we zitten nu hier, dat weten jullie er al over, hier we gaan daarnaartoe, zo houdt dit verband met wat je al weet, …
3. Baken per vak (of per vakkencluster, leerlijn, beroepstaak, …) de essentiële kennis af waarop je bouwt. Giet ook deze kennis in een advance organizer en deel ze met collega’s. Zo kan je vlot verworven kennis (ook uit andere vakken) opfrissen en erop verder bouwen.
4. Bouw in de opleiding structureel herhalingsmomenten. Momenten waarop je toetst om te oefenen, en studenten van leren. Kan bij de start (om voorkennis als instaptest in kaart te brengen) en tussentijds.
5. Examenperiode, jureringsmarathon, presentatieweek, … ? Hou rekening met hoe ons brein werkt. Plan geen taalvakken op één dag, zorg ervoor dat studenten (kunnen) bewegen tussendoor, herhaal de essentie van je vak door te focussen op verbanden en logische gehelen, … Help hen te blokken zonder brokken.
6. Leer studenten effectieve leerstrategieën aan. Liefst niet in een apart vak, maar toegepast op de doelen en inhouden van elk vak. Metacommuniceer: waarop pak je het zo aan? The learning scientists bieden kant-en-klaar materiaal. In een lerarenopleiding is het dubbelop. Daar is ‘weten hoe leren werkt’, een must om het zelf te kunnen toepassen in je eigen lessen.
7. Gebruik experten/anciens om te modelleren voor novices/leken. Die experten kunnen ook medestudenten zijn. Met andere woorden: durf studentengroepen mixen over ‘klassieke’ opleidingsfases/leerjaren heen.
8. Leg een databank aan met advance organizers, goede voorbeelden van taken, cornell samenvattingen, kennisclips gemaakt door studenten, …
9. Stel je op als lerend team (in het kwadraat).
   1. Screen elkaars materiaal op ‘dual coding’.
   2. Co-teach met focus op het inzetten van effectieve leerstrategieën.
   3. Leven er in het team vraagstukken hoe je studenten efficiënter en effectiever tot duurzaam leren brengt? Organiseer intervisie of lesson study.
   4. Leg het nog eens uit … aan een collega. Niks zo efficiënt als feedback krijgen op hoe jij je expertise (en de weg ernaartoe) expliciet maakt.
10. Geef het goede voorbeeld door zelf te blijven leren. Zo voelen studenten dat leren geen ponykamp is, hoewel levenslang leren deugd kan doen. Vallen, opstaan. Zoeken, zuchten, zweten. Succeservaring. En opnieuw beginnen. Toch een beetje ponykamp, dus.

Last but not least. Drie broodnodige reflecties.

1. Lesgeven is meer dan cognitieve psychologie toepassen

Leren en leren is twee. Primaire zaken als praten, lopen, gezichten herkennen, … leren we als van nature, als overlevingsmechanisme.  Voor het leren van secundaire kennis op school (denk aan breuken optellen, grammaticaregels of de wet van vraag en aanbod) gelden doorgaans deze constanten – zeker voor de beginners onder ons: het kost moeite, inzet en veelal directe instructie.

Toch kan je lesgeven niet gewoon gelijkstellen aan het toepassen van cognitief-psychologische inzichten. Ten eerste: er valt in onderwijs meer te doen dan ‘secundaire kennis verwerven’ (cfr. de derde reflectie). Ten tweede zijn er gelukkig veel meer wetenschapstakken de het leraarsvak voeden (sociologie, neuropsychologie, onderwijskunde, … de lijst is te lang). Ze tonen ons hoe motivatie werkt, wat er nodig is om succesvol van en met elkaar te leren of hoe tienerbreinen nog volop in ontwikkeling zijn.

En de pedagogiek? Die tracht systemisch te kijken, aldus Pedro De Bruyckere die het hier heeft over pedagogiek als een stoel met vier poten. Als lesgever kunnen we die rijkdom benutten. Ziedaar de kracht en pracht van onze métier.

De kunst zit niet in in die ene werkvorm of aanpak. Integendeel.  Meesterschap schuilt net in ruime didactische bagage. Pas dan kan je als een veelzijdig virtuoos doelgericht variëren in werkvormen.

Zo schreven we het hier.

Om nog maar te zwijgen over scholen als lerende organisatie waar leerlingen én leraren ten volle leren. Hier vind je een goede opstap.

2. Op papier is ‘effectief lesgeven’ relatief makkelijk

In de realiteit zijn er tientallen situaties die een strak evidence-informed lesverloop doorkruisen. En die van lesgeven een mensenjob maken. Een klas waarin gepest wordt, leerlingen met tonnen energie op overschot, carnaval in de lucht, examenstress, een liefdeshistorie die opspeelt, een student die zijn broer verloor. Tot daar je voorbereiding volgens de cognitief-wetenschappelijke regels van de kunst.

3. Onderwijs moet meer doen dan efficiënte leerwinst nastreven

We mogen leraren en leerlingen niet vernauwen tot economische machines, tot broedmachines van effectiviteit en efficiëntie. Tim Surma verwoordt het raak in het Klasse magazine van juni 2019.

Waartoe dient onderwijs? Er zijn veel kaders die trachten de essentie, de finaliteit van onderwijs te bevatten. De four pillars of education van UNESCO bijvoorbeeld. Of de drie onderwijsdimensies van Gert Biesta. Alleszins: mens worden en leren samen leven, dat leer je niet door eenzijdig te focussen op effectieve didactiek. Al zullen veelvuldig en gespreid oefenen en modelling ongetwijfeld ook hier helpen.

Succes!

Saskia Vandeputte (saskia@schoolmakers.be)

Inspiratiebronnen

• deze 6 leerstrategieën leren je leerlingen beter. Klasse artikel, 6 november 2017
• Leren is ook vergeten. Klasse artikel, 14 juni 2018.
• A design for education, blog van Kristel Van Hoyweghe en Tim Surma
• The learning scientists, cognitief-psychologen met een zwak voor onderwijs
• Blogcollectief onderzoek onderwijs, bloggers die onderwijsonderzoek toetsen aan de praktijk
• Wijze lessen, twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek.  Verkrijgbaar via Ten Brink Uitgevers vanaf eind augustus. Gratis e-book hier te downloaden.
• Op de schouders van reuzen (te downloaden als e-book)
• Klaskit (boek)