Lerende leraren. Lerende scholen. Vijf lessen over leren in coronatijden.

14 april 2020

Wanneer heb jij voor het laatst iets nieuw geprobeerd? Wat heb je daaruit geleerd? Het zijn twee van mijn favoriete vragen. Niet dat ik zelf elke dag de behoefte voel om alles voor de eerste keer te doen.  Maar ik stel wel graag vragen. En ik leer graag.

Er valt veel te leren over ‘leren’ dezer dagen door de explosie aan blogs over digitale didactiek en afstandsonderwijs. Wat je daarbij tussen de lijnen kan lezen, is minstens even interessant. Dat gaat over hoe wij lerende wezens én lerende organisaties zijn. In deze blog deel ik vijf lessons learned over onze lerende houding in tijden van crisis.

Les 1: doen + reflecteren = leren.

Het is teveel om op te sommen, wat we in coronatijd voor de eerste keer proberen, met plezier herontdekken of noodgedwongen zelf moeten doen. Deze crisis maakt ons lerend. Dat gebeurt niet vanzelf.

Om tot leren te komen, moet je tijdens of na de actie ook stilstaan, terugblikken en nadenken. 

Het is die reflectie-in-actie die maakt dat we patronen doorbreken, bewust keuzes maken en duurzaam ons gedrag veranderen. Leren tijdens een transitie, is pittig. Er komt véél op ons af, we ervaren tegenstrijdige emoties en voor wie in overlevingsmodus zit, is de mentale bandbreedte te krap (les 4). En toch loont het de moeite om nú te leren, temidden de dynamiek en intensiteit. Als we de reflectie uitstellen, verliezen we de het gevoel en de accuraatheid van ‘hoe het echt was’. Dit plaatje vat die ‘retrospectieve ruis’ mooi samen.

Bron: https://whatsthepont.blog/2020/03/18/is-anyone-deploying-innovation-and-learning-people-alongside-covid-19-response-teams/

Wie het leren nu wilt capteren, duwt best – héél even maar – de pauzeknop in. Stuur daarbij je eigen leren, en leer van en met elkaar. Stel jezelf, collega’s, klanten, vrienden, familie, … dit soort vragen en noteer de antwoorden (met dank aan Birgit De Clerck voor deze inspirerende blog):

• wat doe ik nu anders dan anders?
  • wat vind ik daarbij lastig?
  • waar heb ik deugd van?
• welke keuzes heb ik gemaakt? Over welke keuzes ben ik tevreden? 
• wat heb ik intussen al geleerd dat ik anders niet zou geleerd hebben?
  • over mezelf?
  • over de wereld?
  • over of aan iemand anders?
• wat heb ik intussen afgeleerd? 
• wat wil ik nog graag leren? Evengoed: wat laat ik los, als blijkt dat ik zelfs in crisistijden er niet toe kom? Je eigen kleine kanten laten voor wat ze zijn, werkt bevrijdend.

Les 2: wie niets doet, kan niets leren. 

Ja, sommige scholen zijn bij aanvang doorgeschoten in digitaal geweld, met chaos voor leerlingen en ouders tot gevolg. Ja, andere scholen zijn er wél in geslaagd om relatief snel te schakelen naar een doordacht ‘thuiswerkbeleid’. Ja, er zijn leraren in het wilde weg taken beginnen afvuren, net zoals tech- en onderwijsbloggers pijlsnel in overdrive gingen met tools en tips & tricks. En ja, er zijn leraren die eerst geademd hebben.  Beide categorieën verdienen onze appreciatie. En de categorie die uitgleed in ‘te veel, te snel, te roekeloos ‘ verdient onze mildheid. Want zonder die mildheid, dreigen we elkaar te verlammen. Dit is geen pleidooi om blindelings te experimenteren zonder gevolgen te dragen. Maar wie blijft hangen in overwegingen of van tevoren opgeeft omwille van mogelijke kritiek of negatieve effecten, wordt handelingsverlegen. En dan valt het leren stil. Met dat soort inertie is geen enkele leerling gebaat.  Net daarom, koester ik dit tegeltje:

Hetzelfde geldt voor leren (zeker als het gaat over gedragsverandering): wie niets doet, kan niets leren. Leren vraagt enig lef. Aan mislukken is wat mij betreft op zich niks leuk. Het is gewoon nodig. Part of the deal als je tot diepgaand inzicht, betere oplossingen of meer wenselijke gedragspatronen wilt komen. Falen doet pijn. Hippe concepten zoals fuck-up nights zijn mooi om ons glorieus falen zichtbaar en leerrijk te maken.

Maar eerlijk? We delen onze missers pas op het moment dat we terug in onze kracht staan. Wie niks doet, gunt zichzelf ook geen kans op succes. Terwijl (h)erkenning een belangrijke motor is om te blijven leren.

Les 3:  de ‘corona-condities’ maken ons lerend.

Kijk even rond. We worden verleid/gedwongen om energie vrij te maken om te leren.

Routines waarop we draaien, succesformules die werken, praktijken die we vanzelfsprekend vinden: veel valt weg als we het leven en leren zonder fysieke ontmoeting moeten organiseren. In die leegte, ontstaat nieuw gedrag, nieuwe patronen, nieuwe dingen die werken.

Een onvolledig lijstje van wat ons in beweging brengt:

• We zijn en blijven onszelf, crisis of niet. Voor sommigen onder ons betekent dat: een creatieve boost en de drive om zowat alle kansen te grijpen.
• Zelfs mensen die het gehad hebben met de rotvaart aan goedbedoelde initiatieven en tips, kruipen in hun pen om op te roepen tot vertraging en verstilling. We kunnen er maar van leren.
• Het doet ertoe, dat we onszelf aanleren om kwaliteitsvol op afstand les te geven. Anders valt het leren voor kinderen en jongeren stil.
• We moeten wel. Anders droogt ons inkomen op of worden we ziek(er).
• Het ‘we zitten allemaal in hetzelfde schuitje’ gevoel helpt.
• De overload aan must do’s of aan vrije tijd (schrappen wat niet past) dwingt ons prioriteiten te stellen. Als er veel moet of kan, moeten we leren kiezen.
• We zien snel het effect van ons werk. Het voelt als: gisteren bedenken, vandaag maken, morgen uitproberen en overmorgen bijsturen voor de dag nadien. 
• We verkondigen vanuit ons kot diverse stemmen die soms fel klinken. Wie voorbij het geroep kijkt, steekt veel op van wie anders denkt of in de polariteit durft staan.
• We doorleven de gevolgen van #blijfinuwkot. We ervaren rust door kinderhobby’s en sociale verplichtingen die wegvallen. Of we voelen onrust door een gebrek aan voorspelbaarheid of ruimte voor onszelf. Ervaring is een krachtige motor voor leren. Wie genoeg bandbreedte heeft om die ervaring om te zetten in leren (les 4), zit op goud om in z’n gezin, organisatie, buurt, vriendenkring, …. nieuw gedrag te installeren dat zuurstof geeft.
• We worden ons door de extreme situatie pijnlijk bewust van evidenties die niet zo robuust blijken als we hoopten: kinderrechten, man/vrouw verhoudingen, privacy, …
• Zorgdragen, feesten, rouwen, seks hebben, … het mag alleen nog met wie je (toevallig) samenwoont. Of het moet digitaal. Hoe gaan we verantwoordelijk én inclusief om met die beperkte bewegingsvrijheid? Hoe vinden we binnen de spelregels nieuwe rituelen uit? 
• Lockdownparenting. Om maar één nieuw woord te noemen. Taal geeft betekenis aan wat we meemaken.

Niet te onderschatten: dit doet iets met ons. Emotie is afgeleid van het Latijnse emovēre [ergens uitdrijven, doen schudden].  Gevoel brengt ons in beweging.

Op zich is er niks nieuws onder de zon. We weten al lang dat urgentie, relevantie, behoefte aan autonomie en verbinding, …   mensen motiveert om in beweging te komen. Het verschil is dat we we er nu met een vergrootglas naar kunnen kijken.

Les 4: leren vraagt bandbreedte.

We zeggen het bij Schoolmakers met een knipoog: school is geen ponykamp, onderwijs is geen Disneyland. Te veel verleuking, doet onrecht aan everything it takes om tot leren te komen.

Leren vraagt onder meer bandbreedte. Gytha Buurman definieert in Klasse bandbreedte als ‘de hoeveelheid mentale ruimte die je hebt om je te concentreren, beslissingen te nemen, te leren en jezelf te beheersen’. Het omgekeerde van bandbreedte is schaarste: gebrek aan tijd en geld, maar evengoed aan erkenning of  psychologische veiligheid. Simpel gezegd: wie geen ruimte vrij heeft in zijn hoofd, presteert trager en maakt slechtere keuzes.

Een te smalle bandbreedte  is zoals honger hebben: het vernauwt je focus waardoor er niks anders bij kan. Honger is een goede saus, maar als je té veel honger hebt, denk je alleen nog aan eten.

Ruimte in je hoofd krijg je door vrij te zijn van zorgen. En laat net dat in coronatijd de moeilijkheid zijn. Voor heel wat kinderen en jongeren is hun thuis niet zorgenvrij. Zeker nu niet. Voor hen biedt school (of ze nu graag gaan of niet) structuur, houvast, voorspelbaarheid. Thuiswerk combineren met lesgeven aan je eigen kinderen, niet buiten mogen, je zorgen maken: het is zelfs voor de leerkrachten onder ons stretchen. In gezinnen die onder druk staan, neemt stress de bovenhand. Kansarmoede, maar ook psychische kwetsbaarheid drijven die druk op. Dan ontploffen de hoofden en stopt het leren.

Een plek waar je zorgen kan parkeren, is goud waard om de beste versie van jezelf te kunnen worden. Scholen zijn niet gewoon productiemachines waar alles gericht is op efficiënt leren en kwalificatie.

Net daarom valt het concept ‘school’ niet blindelings te vervangen, hoe nobel en nuttig alle recente leer-initiatieven ook zijn. De kracht van een school zit in het creëren van een fysieke vrijplaats waar mensen tot leren kunnen komen. En dan liefst zo efficiënt, effectief en aangenaam mogelijk voor élke leerling. 

Het is wat leraren en docenten nu voelen: bandbreedte verruimen vanop afstand is verdomd lastig. Elke kleine stap kan mee een verschil maken:

• Samenwerken met ondersteuners, brugfiguren, CLB, …. om leerlingen te bereiken. 
• In verbinding blijven met leerlingen. 
• Onze aanpak – ook vanop afstand – universeel blijven ontwerpen. 
• Contact maken met ouders. 
• Zelfsturing vergroten.

Les 5: we leren als systeem en over het systeem dat ‘school’ heet.

Midden maart verscheen het boek ‘Iedereen Schoolmaker. Investeren in samen leren.’ van collega’s Bert Smits en Yves Larock. Dit citaat duidt goed waarom dit boek er kwam: scholen zijn sterk in het leren van leerlingen, maar minder bedreven in zelf leren als organisatie. De essentie is: een school is een levend systeem, met leerblokkades en leerstoornissen die het leren belemmeren. Deze zeven hefbomen brengen het leren in beweging:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. een gedragen visie
2. samenwerken
3. een verbindende werkplek
4. professionalisering
5. praktijkgericht onderzoeken
6. kwaliteitsvol organiseren
7. effectief schoolleiderschap

Het resultaat van deze crisis op lange termijn  is mogelijk dat scholen zich slimmer gaan organiseren. Een nieuw normaal verwoordt Yves Demaertelare deze uitkomst, met lessenroosters, teamwerking, rolverdeling, schoolstructuur en dagindelingen die er beter dan nu toe bijdragen dat een school haar kernopdracht realiseert.

Maar de winst zit niet louter in het radicaal anders ontwerpen van ons onderwijs. De winst zit vooral in het doorontwikkelen van een lerende cultuur. Met kleine ingrepen.

Scholen die voor 12 maart al wendbaar met verandering omgingen, hebben nu een dikke streep voor. Ze zijn fit om van deze crisis te leren. Die scholen hebben een duidelijke visie op de toekomst waardoor ze klaar zijn om met collega’s hier-en-nu te verwerken wat er op ons afkomt.

Nu elke evidente bouwsteen van ons onderwijs tijdelijk sneuvelt, durven we sneller out of the box leren. We bellen ouders kort op de bal op, we zien de woonkamers van onze leerlingen via webcams, we puren ons vak uit tot de essentie en gieten die bouwstenen in kennisclips, we gebruiken data van onze elektronische leeromgevingen om gedifferentieerde leerpaden te ontwerpen, we knutselen podcasts in elkaar en geven audiofeedback, we delen over muren heen kennis en kunde, we bouwen online leraarskamers, begeleiden digitale intervisie met break-out rooms, betrekken leerlingen zelf bij rapportering, … noem maar op. Kleine voorbeelden die tonen dat we lerend zijn. En uiteraard ook al waren.

Naast de zeven hefbomen, beklemtonen de auteurs het belang van persoonlijk meesterschap. Dat brengt ons terug bij les 1: doen + reflecteren = leren. Of zoals Kristien Bruggeman (codirecteur LAB Sint-Amands) op de achterflap getuigt: een van de belangrijkste effecten van een lerende school, is dat leerkrachten veel reflectiever zijn over hun eigen handelen.

Wacht niet te lang om te reflecteren-in-actie. Om gedrag te spotten dat van jullie school een lerende school maakt. Om die kiemen te observeren die het lerend vermogen van de school vrijmaken.

Met een handvol goede reflectievragen, wakker je het lerend DNA van je school aan. Met onderstaande aanpak combineer je drie strategieën die effectief blijven om onderwijsvernieuwing te laten plakken: zoek expertise in de school, benut jong en minder jong geweld en kijk naar informele relaties.

Concreet?
Vraag collega’s om voor zichzelf de antwoorden te noteren. Gericht delen kan in lockdown via een individuele bevraging of in digitale leercirkels (duid goed het opzet, werk met een moderator met groepen van max. 8 collega’s). Maar het kan ook later. Sowieso staat elke school voor de uitdaging om bij de heropstart – formeel of informeel – ruimte te geven aan collega’s om te ventileren en  ‘toe te komen’ op school. Je kan terugblikken met vragen als ‘Wat liep er moeilijk?’ of ‘Wat was een leuk moment?’. Om het leren naar boven te halen, kan je de voorbeeldvragen uit ‘Les 1’ (zie boven) als inspiratie gebruiken. Deze vragen richting de school kan je toevoegen:

• wat kunnen we als school nog beter doen om dit soort crisis aan te kunnen? Wat heb je gemist? 
• welke verwachtingen heb je voor de komende weken, maanden, … tav de school?

Regisseer je met een projectgroep mee een veranderproces op je school? Wil je leren met je directieteam, pedagogische raad, beleidscel, …? Pak het dan iets grondiger aan en vul eerst apart en dan samen onderstaande tabel in (met dank aan collega Lien Peeters voor de inspirerende ‘corona kijkwijzer’).  Filter je observaties door de coronabril: focus op nieuw gedrag of bestaand gedrag dat je nu opvalt.

Geniet van het leren. Ook wat lastig is, kan deugd doen.

Saskia Vandeputte

Blogs en boeken die inspireerden:

• Leren vanuit de vrijheid om het even niet te weten.
• Is anyone deploying innovation and learning people alongside covid  response systems. 
• In coronatijden is iedereen zichzelf: gelukkig maar.
• Als het leren op school wegvalt, schieten we massaal in actie.
• Met z’n allen buiten de comfortzone.
• Maken zorgen leerlingen dommer?
• Waarom arme mensen domme keuzes maken.
• UDL ten tijde van corona: tips & tricks
• Dit wordt de coronageneratie. Meer jongeren zullen eindigen zonder diploma.   
• Welke tijd verliezen de scholen?
• Waarom onderwijs de grote gelijkmaker moet zijn.
• Het nieuwe normaal. Naar een ander les- en werkrooster.
• Hoe ziet in het nieuwe normaal mijn les- en werkdag eruit?
• Iedereen Schoolmaker
• Scholen met een duidelijke visie op de samenleving worden niet verrast door wat hen nu overkomt.
• Zo blijven onderwijsvernieuwingen wel plakken.
• Smits, B. & Larock, Y. (2020). Iedereen schoolmaker. Investeren in samen leren. Leuven: LannooCampus. Hier online te bestellen.
• Shafir, E. & Mullainathan, S. (2013). Schaarste. Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Amsterdam: Maven Publishing.